Διαχειριστής
Η ιερά μονή Άβελ (1770) στη Βήσσανη
Δεξιά από το δρόμο που οδηγεί από τη Βήσσανη στα Φραστανά, και μέσα σε δάσος, βρίσκεται η μονή Άβελ που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πήρε το όνομα της από κάποιο γαιοκτήμονα Άβελη που χρηματοδότησε την ανέγερση της. Ο ναός ανήκει στον αγιορείτικο τύπο με νάρθηκα, και στη ΝΔ. γωνία του βρίσκεται το κωδωνοστάσιο. Τη μοναδική πληροφορία για τη χρονολόγηση του μνημείου την παρέχει η κτητορική επιγραφή σύμφωνα με την οποία ο ναός χτίστηκε και ιστορήθηκε το 1770. Οι αγιογραφίες διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Η αγιογράφηση είναι έργο των Χιοναδιτών ζωγράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ του Μιχαήλ. Τον εσωτερικό διάκοσμο του ναού έρχεται να συμπληρώσει το τέμπλο από επιχρυσωμένο ξύλο καρυδιάς, το οποίο μοιάζει με το τέμπλο του Αγίου Νικολάου της Βήσσανης, και πιστεύεται ότι έγινε από τους ίδιους τεχνίτες. Η ομοιότητα αυτή οδηγεί επίσης στο συμπέρασμα ότι προγενέστερα υπήρχε άλλο τέμπλο, κατασκευασμένο πιθανόν ταυτόχρονα με την αγιογράφηση, το οποίο για κάποιον λόγο αντικαταστάθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο περίβολος της μονής έχει σημεία οχύρωσης.
Οι αρχαιολογικοί χώροι στις θέσεις Παλιούρια και Πλάσι Παλαιόπυργου
Στις θέσεις Παλιούρια και Πλάσι Παλαιόπυργου ανακαλύφθηκαν δύο συνοικισμοί της πρώιμης εποχής του σιδήρου με τα νεκροταφεία τους. Βρίσκονται στη δεξιά όχθη του ποταμού Γορμού σε απόσταση 3 χλμ. από τη θέση Γκλάβα.
Ο αρχαιολογικός χώρος στη θέση Γκλάβας
Τα ερείπια της αρχαίας πόλης Ατιντάνια στα Κτίσματα
Στην κοιλάδα του Δρίνου, στην περιοχή του Δημοτικού Διαμερίσματος Κτισμάτων και στην θέση "Μαγούλα", έχουν ανευρεθεί αρχαίοι τάφοι αγνώστου χρονολογικής τοποθέτησης. Στην περιοχή αυτή ο Ν. Hammond τοποθετεί την πόλη Ατιντάνια της αρχαίας Ηπείρου. Οι κάτοικοι της περιοχής αναφέρονται από τον Θουκυδίδη ως σύμμαχοι των Μολοσσών, και στη συνέχεια των Ρωμαίων.
Στο βορειότερο άκρο του λόφου όπου εκτείνονται τα σύγχρονα Κτίσματα και πίσω από το δημοτικό σχολείο υπάρχουν ίχνη αρχαίων θεμελίων. Στην περιοχή όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου υπάρχει οχυρωμένη ακρόπολη. Στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης ανακαλύφθηκαν τα θεμέλια μεγάλου ελληνιστικού οικοδομήματος, το οποίο ακολουθεί τον τύπο των μεγάλων ελληνιστικών οικιών. Τα λείψανα του αρχαίου κάστρου και τα ερείπια των άλλων κτισμάτων βοηθούν τον επισκέπτη να προσεγγίσει τον αρχαίο πολιτισμό της περιοχής.
Μουσικοχορευτική Παράδοση
Η μουσικοχορευτική παράδοση του Πωγωνίου είναι πλούσια κι έχει τη δική της ιδιομορφία, που οφείλεται σε ιστορικούς, κλιματολογικούς, ανθρωπολογικούς, κοινωνιολογικούς και άλλους παράγοντες.
Το πολυφωνικό τραγούδισμα "a capella" είναι παράδοση με αρχαίες ρίζες. Έχει ομαδικό και φωνητικό χαρακτήρα και στηρίζεται στις ανημίτονες πεντατονικές μουσικές κλίμακες. Το πολυφωνικό τραγούδι αποτελείται από δύο, τρεις και τέσσερις φωνές (παρτής - γυριστής - κλώστης ή ρίχτης, που σολάρουν, και ομαδικό ισοκράτημα). Παρόλο που το πολυφωνικό τραγούδισμα συρρικνώνεται, ακόμα και σήμερα δρουν πολυφωνικά σχήματα με πρωτότυπες μελωδίες και εξαιρετική μουσική συνήχηση (Κτίσματα - Πωγωνιανή - Παρακάλαμος κ.α.).
Η κομπανία (ζυγιά) είναι το μικρό μουσικό σύνολο που αρχίζει την καλλιτεχνική πορεία του από τα μισά του εικοστού αιώνα, και γίνεται η σημαντικότερη έκφραση στην οργανική μουσική της περιοχής, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές της χώρας. Αποτελείται από το κλαρίνο, το βιολί, το λαούτο και το ντέφι. Συνήθως συμμετέχει και τραγουδιστής. Εκτός από τη συνοδεία των τραγουδιών (μονοφωνικά, ομοφωνικά, πολυφωνικά) και των χορών, ερμηνεύει αυθεντικά τα μοιρολόγια και τους σκάρους που είναι πολυφωνικές λαϊκές φόρμες βασιζόμενες στον αυτοσχεδιασμό και στις παραλλαγές παραδοσιακού ύφους. Είναι γνωστές σε όλη την Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, οι κομπανίες, από γενιά σε γενιά, των Μπατζαίων, των Νταλιαίων, των Χαρισιάδων, των Χαλκιάδων κ.ά.
Οι χοροί εκφράζουν πολλές πλευρές της ΐ|Λΐχής των Πωγωνήσιων. Οι τραγουδιστοί χοροί είναι πιο αρχαίοι. Χορεύονται από τα δύο φύλα ξεχωριστά ή μαζί, με μεγαλοπρεπές βήμα και πρωτότυπο τραγούδισμα, κυρίως ομοφωνικό. Στον χώρο και στον χρόνο πολλοί από αυτούς εξελίχθηκαν σε χορούς τραγουδιστούς με συνοδεία μουσικών οργάνων. Οι περισσότεροι χοροί συνοδεύονται από κομπανία, όπου τα χορευτικά τραγούδια αναπτύσσονται με οργανικές παραλλαγές ή όλος ο χορός βασίζεται σε αυθεντικές οργανικές μελωδίες. Όλοι οι χοροί εξελίσσονται πιο πολύ με απλά διμερή ή τριμερή μουσικά μέτρα, σπανίως με μικτά. Οι χοροί είναι πάντα κυκλικοί και με πλούσιο χορο-γραφικό περιεχόμενο. Οι χορεχπικές κινήσεις γίνονται πιο όμορφες χάρη στην ποικιλία των παραδοσιακών στολών. Οι πιο γνωστοί είναι οι χοροί "Στα δύο" και "Στα τρία" (βήματα). Έτσι ο διάο "Πωγωνήσιος" έχει ξεπεράσει από καιρό όχι μόνο τα σύνορα της περιοχής, αλλά και της Ελλάδας
Τοπικές γεύσεις
Το ένδυμα
Στα περισσότερα χωριά της περιοχής, που το καθένα ίσως έχει τη δική του ζωή και ιστορία, φορού Πωγο)νή(7ΐα φορεσιά ενώ στα υπόλοιπα οι φορεσιές είναι επηρεασμένες περισσότερο ή λιγότερο an φορεσιές των γύρω περιοχών όπως των Ζαγοροχωρΐων και των Κουρέντων. Στο ένδυμα της περι κυριαρχεί το άσπρο χρώμα του υφαντού με το οποίο ράβονταν γυναικεία και ανδρικά ενδύματα, και είναι το πιο έντονο χαρακτηριστικό της γνώρισμα.
Σε όλες τις ηλικίες οι γυναίκες, οι νέες, οι γριές, ακόμα και οι χήρες φορούσαν την ίδια κάτα φορεσιά με λίγες διαφορές στα κομμάτια. Εκεί που υπάρχει απίστευτη ποικιλία είναι τα ονόματα α των κομματιών : το σεγιάκι (άσπρο, σκέτο για τις κοπέλες), το καθημερινό σιγκούνι, ο αλαντζάς ή νκ μάς ή το πεσιλί της νύφης, τα επιμάνικα ή προμάνικα ή μανικουτή σιγκούνα ή η κλαδευτή, το ζωνο σαγιακοποδιά, η ζώνη, η φλοκάτα ή κάπα, τα μαντίλια της μέσης ή της νύφης, οι κάλτσες, τα προπόδι τσαρούχια, τα μαρκούπια, οι κουντούρες. Ο καθημερινός και γιορτινός κεφαλόδεσμος λέγεται φακι ομπόλια. Τον νυφικό κεφαλόδεσμο, τη στολή ή το στόλο αποτελούν: το μεταξαπό μαντίλι ή το κόκκινο οι μέρτζες, τα τσουλούφια, η σάλπα, το μπαρμπούλι. Τον συμπληρώνουν τα πλούσια κοσμήματα: ο σι ή η κορόνα, τα σκουλαρίκια, τα φινίκια, οι φλιοραρμάθες. Τα κοσμήματα της φορεσιάς είναι τα κου τα τσαπράκια ή οι ζάβες, το μεγάλο κιμέρι, οι τραχηλιές, τα μπελετζίκια, τα δαχτυλίδια.
Διεθνή συνάντηση πολυφωνικού τραγουδιού
Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στη διοργάνωση μιας διεθνούς συνάντησης πολυφωνικού τραγουδιού, που αποτελεί πλέον το σημαντικότερο γεγονός για την περιοχή. Η συνάντηση αυτή διοργανώνεται από το 1999 στο Δελβινάκι, το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου. Τα θέμιατα των συναντήσεων ποικίλλουν Από χρόνο σε χρόνο. Άλλοτε το θέμα είναι η πολυφωνία όπως απαντάται στην Ελλάδα και στην Αλβανία, με ελληνόφωνα, βλαχόφωνα και αλβανόφωνα σχήματα και άλλοτε το αντάμωμα.των ελληνόφωνων γερόντων του Κοριλιάνο, από την Grecia Salentina, της κάτω Ιταλίας. Ο σκοπός είναι όμως πάντα ένας: να διατηρηθεί ζωντανή η παράδοση του πολυφωνικού τραγουδιού.
Εκδηλώσεις - Πανυγύρια
Σημαντική εκδήλωση για κάθε χωριό είναι τα πανηγύρια που έχουν τοπικό χρώμα και αναβιώνο μουσική παράδοση της περιοχής του Πωγωνίου. Το πανηγύρι, που συνήθως γίνεται καλοκαίρι, είναι σημαντικό γεγονός για την τοπική κοινωνία αφού εκεί συναντώνται οι μόνιμοι κάτοικοι των χωριών αυτούς που λείπουν στα μεγάλα αστικά κέντρα ή σε άλλα κράτη.
Ακολουθεί πίνακας των κατά τόπους πανηγυριών.
Αγια Μαρίνα |
17 Ιουλίου (Αγίας Μαρίνας) |
Αγιος Κοσμάς |
20 Μαΐου (Ημέρα αναπομιδής λειψάνων Αγίου Νικολάου) Το πρώτο Σαββατοκύριακο του Αυγούστου. |
Βασιλικο |
6 Ιανουαρίου (Θεοφάνεια) |
Βασιλικο |
6 Ιανουαρίου (Θεοφάνεια) |
Βήσσανη |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Βρίστοβο |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Δελβινάκι |
26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής. Το πανηγύρι γίνεται το επόμενο Σάββατo αν η 26η Ιουλίου είναι εργάσιμη) |
Δημόκορη |
17-18 Αυγούστου |
Δήμος Δελβινακιου |
Το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου (Διεθνές Φεστιβάλ Πολυφωνικού Τραγουδιού) |
Δολό |
20 Ιουλίου (Προφήτη Ηλία) |
Ζάβροχο |
23 Απριλίου ή δεύτερη μέρα του Πάσχα (Αγίου Γεωργίου) |
Κακκόλακος |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Καστανή |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Κάτω Λάβδανη |
8 Σεπτεμβρίου (Γέννηση της Θεοτόκου) |
Κάτω Μερόπη |
29 Αυγούστου (απότομη κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου) |
Κεράσοβο |
20 Ιουλίου (Προφήτη Ηλία) |
Κεφαλόβρυσσο |
29 Αυγούστου (απότομη κεφαλής Ιωάννου του Προδρόμου) |
Κρυονέρι |
26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής) |
Κτίσματα |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Λάβδανη |
24 Αυγούστου (Κοσμά του Αιτωλού) |
Λίμνη |
26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής) |
Μαυρόπουλο |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Μερόπη |
6 Ιανουαρίου (Θεοφάνεια) |
Ξηρόβαλτο |
Η πρώτη Κυριακή μετά τον 15αύγουστο |
Ορεινό |
26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής) |
Παλιόπυργος |
Κυριακή του Πάσχα |
Περιστέρι |
19 Ιουνίου |
Ποντικάτες |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Πωγωνιανή |
20-21 Μαΐου αναλόγως πότε πε'φτει Σάββατο (Ανακομιδή λειψάνων Αγίου Νικολάου) |
Ρουψιά |
23 Απριλίου ή δεύτερη μέρα του Πάσχα (Αγίου Γεωργίου) 26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής) |
Σταυροδρόμι |
24 Ιουνίου (Γέννηση Ιωάννου του Προδρόμου) 8 Σεπτεμβρίου (Γέννηση της Θεοτόκου) |
Σταυροσκίαδι |
26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής) |
Στρατινίστα |
Πρώτη Κυριακή μετά τον 15αύγουστο |
Τεριάχι |
26 Ιουλίου (Αγίας Παρασκευής) |
Φαράγγι |
15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου) |
Χαραυγή |
20 Ιουλίου (Προφήτη Ηλία) |
Ψηλόκαστρο |
30 Αυγούστου (Αγίου Αλεξάνδρου) |
Ωραιόκαστρο |
8 Σεπτεμβρίου (Γέννηση της Θεοτόκου) |
Εκτός από τις παραπάνω εορταστικές εκδηλώσεις, που οι περισσότερες, όπως είπαμε, λαμβάνουν χώρα κατά τους θερινούς μήνες, μια σειρά άλλων εκδηλώσεων όπως η παραγωγή τσίπουρου η οποία λαμβάνει χώρα κατά τους χειμερινούς μήνες (Νοέμβριο) έχουν τον χαρακτήρα λαϊκών πανηγυριών.
Οι εκδηλώσεις αυτές είναι αυθόρμητες, συνδεδεμένες άμεσα με τις παραδοσιακές ασχολίες και την παραγωγή τοπικών προϊόντων της περιοχής. Συνοδεύονται από την προσφορά τοπικών εδεσμάτων, από παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια και έχουν ιδιαίτερο χαρακτήρα και σημασία για κάθε χωριό.
Τέλος αξίζει να παρακολουθήσει κανείς το Διεθνές Φεστιβάλ Πολυφωνικού Τραγουδιού που λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου και οργανώνεται από τον Δήμο Δελβινακίου.
Ωραιόκαστρο -Λίμνη Δελβινακίου - Δάσος Μερόπης- Παλαιοπύργου και κοιλάδα Γορμού
Η Περιοχή Ωραιόκαστρου, η Λίμνη Δελβινακίου, το Δάσος Μερόπης-Παλαιόπυργου και η κοιλάδα του Γορμοΰ (2000 εκτάρια).Οι τόποι αυτοί βρίσκονται στο βόρειο τμήμα του Πωγωνίου και περιλαμβάνουν τα χωριά Μερόπη, Παλαιόπυργος, Ωραιόκαστρο και Δελβινάκι. Στην περιοχή ανήκει ένα τμήμα του όρους Νεμέρτσικα (οι νοτιοδυτικές πλαγιές του), η μικρή λίμνη Ζαραβίνα (Δελβινακίου) και ο ποτάμιος Γορμός.
Δάση βελανιδιάς, μικρά φαράγγια ανάμεσα σε λόφους, διάφορες πηγές και ρέματα χαρακτηρίζουν το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Ο ποταμός Γορμός πηγάζει από το όρος Νεμέρτσικα και κυλά στην περιοχή που εκτείνεται από το Ωραιόκαστρο μέχρι τον Παρακάλαμο.
Στο δάσος της περιοχής Μερόπης-Παλαιόπυργου συναντά κανείς τέσσερα είδη δρυός, τις: Quercus frainetto, Quercus Cerris (άγρια βελανιδιά), Quercus pubescens (δέντρο) και Quercus macedonica (μακεδόνικη βελανιδιά), καθώς και μερικά χαρακτηριστικά είδη της συνένωσης Οστρυάς και Γαύρου : Ostryo-Carpinion (μεράντζα), Ostrya carpinifolia (οστρυά) και Carpinus ori-entalis (σκυλόγαυρος). To Juniperus communis (θαμνόκεδρο) σχηματίζει θαμνώνες στην περιοχή του όρους Νεμέρτσικα. Στους θαμνότοπους μέσου υψομέτρου μπορούμε να συναντήσουμε τα : Fraxinus ornus (μικρός φράξος) και Acer pseudoplatanus (ψευτοπλάτανος). Στην περιοχή υπάρχουν και σπάνια είδη φυτών. Αξιοσημείωτο είναι το είδος Solenanthus albanicus που περιλαμβάνεται στο Παράρτημα II της Οδηγίας 92/43/EEC. στη Σύμβαση της Βέρνης και στο WCMC Plants Database στην κατηγορία "σπάνιο".
Η αξία αυτής της περιοχής ως βιότοπου καταδεικνύεται από την παρουσία τριών ειδών που αναφέρονται στο Παράρτημα II της Οδηγίας 92/43/EEC καθιός και από την ύπαρξη δώδεκα άλλων ελληνικών σημαντικών ειδών. Τα είδη που αναφέρει η Οδηγία είναι η Μεσογειακή Χελιύνα (Testudo hermanni) και δύο είδη φιδιών του γένους Elaphe. Μεταξύ των άλλων σημαντικών ειδών υπάρχουν πέντε είδη βατράχων και φρύνων και δύο άλλα είδη φιδιών. Μία ακόμη ισχυρή μαρτυρία για την αξιολόγηση αυτού του τόπου από πλευράς πανίδας είναι το γεγονός ότι χαρακτηρίζεται ως Σημαντική Περιοχή για τα Πουλιά της Ελλάδας (Σ.Π.Π.Ε.), κυρίως επειδή έχει καταγραφεί σ' αυτήν ένας αριθμός ειδών αρπακτικών πουλιών. Τα πιο πολλά από αυτά αναφέρονται στο ελληνικό Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων ως απειλούμενα είδη. Είδη πουλιών που αναπαράγονται στην περιοχή είναι : ο σφηκιάρης (pernis apivorus), ο ασπροπάρης (neophron percnopterus), το σαΐνι (accipiter brevipes), ο κραυγαετός (aquila pomarina), ο χρυσαετός (aquila chrysaetos), ο σταυραετός (hieraaetus pcnnatus), η μεσοτσικλητάρα (dendrocopos medius).