Το Τοπικό Διαμέρισμα Άγιος Κοσμάς είναι ένα μικρό γραφικό χωριό κουρνιασμένο στη φούχτα τριών καταπράσινων υψωμάτων απέναντι από τα δύο γιγαντιαία βουνά της ευρύτερης περιοχής: τη Νεμέρτσικα και το Πάπιγκο. Το μεγαλύτερο από αυτά τα τρία υψώματα, που φέρει την ονομασία Άι-Λιάς, από το ομώνυμο εξωκλήσι, δεσπόζει πάνω από την κοιλάδα του Γορμού ποταμού, ο οποίος κλωθογυρίζει το χωριό από βορά και ανατολή. Η ευρύτερη περιοχή, που ανήκει στο χωριό ανέρχεται περίπου σε 8 χιλ. στρέμματα. Αποτελείται από κάθε είδος εδαφικής μορφολογίας: Κατάφυτες από κάθε λογής άγριας πυκνής χλωρίδας λοφοσειρές, που χωρίζονται με απότομες ρεματιές, εκτεταμένα δρυοδάση και λιβαδοχώραφα. Το υψόμετρο κυμαίνεται από 550 έως 775μ πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Το χωριό όπως προαναφέρθηκε είναι μικρό σε έκταση, αλλά έχει μεγάλο ιστορικό παρελθόν. Παλαιότερα ονομάζονταν Κακουσιοί. Οι ιστορικοί συγγραφείς αναφέρουν ότι, πριν από αρκετούς αιώνες, ήταν ακμάζουσα Κόμη και μέχρι το έτος 1635 μεταξύ των κατοίκων της περιλαμβάνονταν και ορισμένοι τιμαριούχοι (Χριστιανοί σπαχίδες). Μέχρι το έτος 1718 αποτελούνταν τουλάχιστον από δύο οικισμούς. Ο μεγαλύτερος από αυτούς, καταστράφηκε εκείνο το χρόνο από λοιμό. Έκτοτε, η τοποθεσία του ονομάζεται ‘Η άλλη χώρα’ και τα ερείπιά του διακρίνονται και σήμερα, περίπου σε απόσταση 600 μέτρων δυτικά από τον άλλο οικισμό, που βρίσκεται το χωριό. Το χωριό, παρά τη συρρίκνωση που υπέστη από αυτή την καταστροφή, εξακολούθησε να έχει σημαντική επιρροή στην ευρύτερη περιοχή, πριν, κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά την κυριαρχία του Αλή Πασά. Ανέδειξε σημαντικές προσωπικότητες, όπως οι αδερφοί Καραφύλλη, που εξανάγκασαν με τα όπλα τους μπέηδες του Λαχανόκαστρου, να απομακρυνθούν από το γειτονικό χωριό και να καταφύγουν στην Κόνιτσα. Τον Μήτρο Μαρίτση που ανήκε και προσέφερε υπηρεσίες στη Φιλική Εταιρεία. Τον οπλαρχηγό του Πωγωνίου Γιάννη Δάκα, που χάρη σ΄ αυτόν και τους άνδρες του κατανικήθηκαν οι Αλβανοί αντάρτες το 1832 στη μάχη της Επισκοπής και που αργότερα μαζί με το γιο του βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στην Πηγή Κεφαλοβρύσου. Τον Αθανάσιο Κιτσώνα, Δήμαρχο του Πωγωνίου κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας και πρώτο Διοικητή του ελεύθερου Πωγωνίου το έτος 1913. Τον τελευταίο αιώνα το χωριό ανέδειξε πολλούς ανθρώπους των γραμμάτων, κυρίως εκπαιδευτικούς και ποιητές. Αυτό οφείλεται στους ευεργέτες ξενιτεμένους, οι οποίοι φρόντισαν όχι μόνο να χρηματοδοτήσουν το κτίσιμο σχολικών κτιρίων (Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο) από τα μέσα του προπερασμένου αιώνα, αλλά και να καλύψουν εσαεί το κόστος της συντήρησης των σχολείων αφήνοντας σχετικό κληροδότημα (Πορφύρης, Οικονόμου).
Το μεγάλο όμως απόκτημα του χωριού, που από αμνημονεύτων χρόνων το έκανε ξακουστό στα πέρατα της Ηπείρου, κυρίως της Βορείου, είναι η εκκλησία του. Ο Ιερός Θαυματουργός Ναός του Αγίου Νικολάου. Παλαιότερα υπήρχε η συνήθεια να μεταφέρονται στην εκκλησία και να παραμένουν σιδηροδέσμιοι για κάποιο χρονικό διάστημα οι ψυχικώς πάσχοντες (φρενοβλαβείς), προκειμένου να θεραπευτούν με τη χάρη του Αγίου. Επίσης υπήρχε συνήθεια και εξακολουθεί έστω και περιορισμένα να υπάρχει, να επισκέπτονται την εκκλησία και να κοιμούνται μέσα πλήθη πιστών, ακόμη και από άγνωστα μακρινά χωριά. Ειδικά κάθε παραμονή του Τιμίου Σταυρού(14 Σεπτεμβρίου) η προσέλευση ήταν ιδιαίτερα πολυπληθής. Μέχρι τα τέλη του προπερασμένου αιώνα υπήρχε στη θέση παμπάλαιος Βυζαντινός Ναός. Το 1905 κτίστηκε νέα Βασιλική σύγχρονου ρυθμού. Παρέμειναν όμως το κωδωνοστάσιο και τα κελιά. Επίσης διατηρήθηκαν το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο του ναού (τέμπλο) με όλες τις εικόνες (Δεσποτικές, Απόστολοι, Δωδεκάορτο) καθώς και διάφορα άλλα κειμήλια.
Σήμερα στο χωριό εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά πετρόκτιστα αρχοντικά σπίτια. Βεβαίως τα περισσότερα από αυτά, που οι γνωστές συγκυρίες και οι σύγχρονες συνθήκες διαβίωσης ανάγκασαν τους ιδιοκτήτες τους να τα εγκαταλείψουν, έχουν υποστεί διάφορες αλλοιώσεις από ατυχείς αλλά αναγκαίες επεμβάσεις. Οι αλλοιώσεις αυτές είναι αναστρέψιμες. Χρειάζεται όμως η κρατική μέριμνα, διότι είναι κρίμα να χαθεί αυτός ο μοναδικός παραδοσιακός θησαυρός.
Μέσα στο χωριό εκτός από την εκκλησία μπορεί κάποιος να επισκεφτεί την δεντροφυτεμένη όμορφη κεντρική πλατεία. Να καθίσει κάτω από τον υπεραιωνόβιο πλάτανο και να απολαύσει τόσο την θαυμάσια θέα της Νεμέρτσικας, όσο και τα εκλεκτά μεζεδάκια του Κοινοτικού Καφενείου. Μπορεί επίσης να επισκεφτεί το Πολιτιστικό Κέντρο, όπου εκτίθενται διάφορα στοιχεία σχετικά με την ιστορία και την παράδοση του χωριού. Γύρω από το χωριό υπάρχουν περιοχές με καταπληκτική πανοραμική θέα. Ενδεικτικά αναφέρονται το ύψωμα Κούλα, το Κιόσκι, το Τσαΐρι και ο Άι – Λιάς. Επίσης υπάρχουν πάρα πολλά μονοπάτια και κυκλικές διαδρομές που οδηγούν σε πολύ ενδιαφέρουσες τοποθεσίες, όπου κυριαρχεί η άγρια φυσική ομορφιά.
