Το Δολό Ιωαννίνων είναι ένα από τα σαράντα χωριά που ανήκουν στα Πωγωνοχώρια, χτισμένο σε υψόμετρο 800μ. στο όρος Κουτσόκρανο. Βρίσκεται δίπλα στο φαράγγι του Κουβαρά, μία περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, ιδανική για τους λάτρεις του περιπατητικού τουρισμού. Το Δολό αποτελεί σήμερα μέρος της Διευρυμένης Κοινότητας Πωγωνιανής, η οποία αποτελείται από τα χωριά Πωγωνιανή Ιωαννίνων, Δρυμάδες, Στραβοσκιάδι.
Το Δολό, στην επαρχία Πωγωνίου, ακολουθεί τις μακραίωνες περιπέτειες και την ιστορία της περιοχής, η οποία εξακολουθεί να παραμένει στην λήθη. Μέσα από τα σκόρπια υπολείμματα πασχίζουμε να ανιχνεύσουμε το παρελθόν και να συνθέσουμε το μωσαϊκό του τόπου, που δοκιμάστηκε απ’ την παλίρροια και την άμπωτη της ιστορίας.
Το Δολό περικλείεται από Βορρά από τον γυμνό όγκο της Νεμέρτσικας και από Δυτικά από το δασωμένο βουνό Μπόζοβο.(Πωγωνάτο) Στα Ανατολικά του χωριού υψώνεται το χαμηλό βουνό Κουτσόκρανο και στα νότια το χωριό Φαράγγι και Σταυροδρόμι.
Για την πρώτη εγκατάσταση των κατοίκων, μόνο σε απηχήσεις παραδόσεων στηριζόμαστε, γιατί λείπουν οι πηγές. Ο Σπ. Στoύπης, που στηρίχτηκε σε στοιχεία του Δολιώτη Γρηγόρη Κολέφα, λέει ότι ο οικισμός ιδρύθηκε μάλλον στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Πριν από την κατάκτηση του Πωγωνίου από τους Τούρκους, ήταν ένας πρόχειρος οικισμός, αποτελούμενος από οικογένειες της ίδιας πατριάς(σόγια) που ασχολούνταν με την κτηνοτροφία. Ίσως ο οικισμός αυτός να συγκροτήθηκε στις αρχές του 7ου αιώνα μ.χ. Το πρώτο όνομα του χωριού ήταν Δέλη.
Μετά τις Σλαβικές επιδρομές μετονομάστηκε σε Δολό. Σημαίνει μέρος χαμηλό, το κάτω μέρος του ορεινού συγκροτήματος Κουτσόκρανο, στην πιο ψηλή κορυφή του οποίου βρίσκεται ο ναΐσκος του Αγίου Χριστοφόρου, προστάτη του χωριού.
Ίσως ο πρώτος οικισμός να είχε ιδρυθεί στην σημερινή θέση «χαλάσματα», η οποία μαζί με τα «παρακάτωνα», αποτελούσε ισόπεδη έκταση πριν πάθει καθίζηση. Από μία άλλη παράδοση, η οποία ελέγχεται, μαθαίνουμε ότι οι πρώτες οικογένειας ήταν Μακεδόνες από τα χωριά Ντόλο (βυθός) και Ζιουπάνι (Πεντάλοφος) και από άλλα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας. Κάτοικοι των περιοχών αυτών για να αποφύγουνε τις ληστρικές επιδρομές μετοίκησαν στην Ήπειρο. Ήταν κτηνοτρόφοι και εγκαταστάθηκαν σε όλη την περιφέρεια του σημερινού Δολού και της Πωγωνιανής, για να εξασφαλίσουν ασφαλές μέρος για τις οικογένειές τους και τα ζωντανά τους. Ο χρόνος της μετοίκησης δεν προσδιορίζεται. Μάλλον πρέπει να ανάγεται στην 9η ή 10η εκατονταετηρίδα. Η έλλειψη μαρτυριών μας αναγκάζει να καταφύγουμε σε θρύλους και παραδόσεις για να φτάσουμε στο 1030, όπου στον πίνακα δωρητών Μονής Μολυβδοσκεπάστου (1030, (έτους ζλ(1030)εν μηνοΐ Δεκεμβρίου ‘α) αναφέρεται το Δολό: «χώρας Δολώ- Γεωργίου Κυράτζα».
Ακολουθώντας ένα χρονικό του Δολού, οδηγούμαστε χρονολογικά ως εξής:
- Γύρω στα 1343 με 1345 εμφανίζεται στην περιοχή η πανούκλα. Από την επιδημία της πανούκλας αποδεκατίστηκαν οι περισσότερες οικογένειες. Τα 2/3 των κατοίκων πέθαναν. Όσοι επέζησαν συγκεντρώθηκαν και κατοίκησαν στην σημερινή θέση του χωριού.
- Γύρο στα 1550 μουσουλμανικές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στην Βοστίνα και άρπαξαν τιε περιουσίες των χριστιανών, οι οποίοι έγιναν τσιφτήδες.
- Στα 1750 ο Κουρτ-Πασάς του Βερατίου καταγράφει τους χριστιανούς του Δολού και το κάνει τσιφλίκι του.
- Το 1778 μετά την ήττα του Κουρτ-Πασά από τα στρατεύματα του Αγή-Πασά, το χωριό γίνεται τσιφλίκι του Αγή-Πασά και το δωρίζει στον Δερβίς-Χασαν (από το Μαλέσοβο), αρχιστράτηγό του, για να τον τιμήσει για την μεγάλη νίκη κατά του Κουρτ-Πασά.
- Η τσιφλικοποίηση του Δολού ήταν μεγάλο βάσανο για τους Δολιώτες που προσπαθούσαν να βρουν την ευκαιρία για να εξαγοράσουν το χωριό. Για τον σκοπό αυτόν εργάστηκαν ντόπιοι και ταξιδεμένοι Δολιώτες και εξαγόρασαν το χωριό το 1856 για 10.000 χρυσές λίρες. Με την εξαγορά του απαλλάχτηκαν οι Δολιώτες από τους μπέηδες και τους αγάδες. Το χωριό άνθισε πολιτιστικά και οικονομικά και έγινε κεφαλοχώρι. Ήταν το αρχοντοχώρι του Πωγωνίου με πολυμελείς οικογένειες. Στα πικρά χρόνια του «Τούρκικου» αποτελούσε όαση για την περιοχή.
Οι ταξιδεμένοι Δολιώτες, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα στην Αμερική, εκτός από την φροντίδα για τις οικογένειές τους στο χωριό, φρόντιζαν και για τα χωριατικά θέματα. Όλοι πρόσφεραν τον οβολό τους. Βοηθούσαν στην ίδρυση και συντήρηση σχολείων και εκκλησιών, στην αμοιβή δασκάλων, στην κατασκευή δρόμων και περίθαλψη ενδεών. Το Δολό έχει να παρουσιάσει πλειάδα ανθρώπων που διέπρεψαν στα γράμματα και τις τέχνες: Δασκάλους, ιερείς, γιατρούς, καθηγητές, επιχειρηματίες και άλλους επαγγελματίες.
[Κείμενα: Νίκου Θ. Υφαντή
Κεντρική Εκκλησία
Η ανέγερση της κεντρικής εκκλησίας προς τιμή του Αγίου Νικολάου έγινε το 1814. Στη θέση της σημερινής εκκλησίας υπάρχουν σημάδια παλιών μνημάτων. Χτίστηκε στη θέση παλιότερης εκκλησίας, την οποία το 1740 τη μεγάλωσαν. Η οικοδομή έγινε λίθινη, στέρεη με μικρά παράθυρα. Εσωτερικά χωρίζεται στο Άγιο Βήμα, ανδρωνίτη και γυναικωνίτη.
Σχολεία
Γύρω στα 1760 μπορούμε να υπολογίσουμε την ύπαρξη δασκάλου στο Δολό, τον Παπά-Μπέλλο, ο οποίος γνώριζε γραφή και ανάγνωση και δίδασκε στον νάρθηκα της πρώτης εκκλησίας. Το 1824 χτίστηκε το πρώτο σχολικό κτίριο πάνω απο την εκκλησία. Το 1848 χτίστηκε δίπλα μεγαλύτερο κτίριο. Το 1874 με 1880 χτίστηκε παραπλέυρως νέο διόροφο κτίριο. Το 1886 φοιτούσαν στο σχολείο 70-80 αγόρια και κορίτσια.
Γεφύρι Νοννούλως
Βρίσκεται στην αρχή της χαράδρας Κουβαρά, δίπλα στον παλιό νερόμυλο. Αρχικά το γεφύρι ήταν ξύλινο και το 1908 χτίστηκε στη θέση του καινούργιο πέτρινι ύστερα απο την προσφορά της γιαγιάς Νοννούλως.
Γεφύρι Δολού
Πέτρινο Γεφύρι με άνοιγμα 15 μέτρων στο βάθος της χαράδρας Κουβαρά, από όπου περνάει το μονοπάτι που συνδέει το Δολό με την Πωγωνιαννή.
[Πηγή και επιπλέον πληροφορίες στην ιστοσελίδα http://www.dolo.gr]
