Πρώτη εγκατάσταση
Είναι δύσκολο να καθοριστεί η πρώτη εγκατάσταση των κατοίκων στην περιοχή, γιατί λείπουν παντελώς μαρτυρίες. Παραδίνεται ότι οι πρώτοι κάτοικοι ήταν εκείνοι που εγκαταστάθηκαν σε όλη την έκταση του σημερινού οικισμού της Πωγωνιανής. Οι περισσότερες οικογένειες εγκαταστάθηκαν ομαδικά από την «μεγάλη ράχη» και κάτω και συγκρότησαν τους τέσσερις συνοικισμούς : Τις Αυλές, την Ομαλή, το Τούροβο, και το Κόπανο. Οι συνοικισμοί αυτοί σχηματίστηκαν ο ένας κοντά στον άλλο για λόγους ασφαλείας και διατηρήθηκαν μέχρι και τον 14ο αιώνα. Για τις θρησκευτικές τους ανάγκες είχαν χτίσει και δύο εκκλησίες. Η μία, όπως παραδοσιακά διασώθηκε, τιμώνταν στο όνομα της Αγίας Αναστασίας και η άλλη επ’ ονόματι αγνώστου Αγίου. Και από τις δύο εκκλησίες διακρίνονται ίχνη θεμελίων ανάμεσα από πολυετείς βελανιδιές.
Στα 1343 -1345 κάνει την εμφάνισή της η φοβερή αρρώστια πανώλη (πανούκλα), η οποία αποδεκάτισε μέσα σε λίγα χρόνια το 1/3 του πληθυσμού της περιοχής. Την τύχη αυτή ακολούθησαν και οι τέσσερις συνοικισμοί. Αρκετοί από όσους επέζησαν μετακινήθηκαν σε νέους οικισμούς. Συγκεντρώθηκαν στο βορειοδυτικό μέρος του χωριού μέχρι το μοναστήρι της Αγίας- Παρασκευής και σχημάτισαν τον συνοικισμό «Ζιουγκλαράτες» που σημαίνει γεωργοί. Οι υπόλοιπες οικογένειες των συνοικισμών μετακινήθηκαν βορειότερα προς την περιοχή της «Θεοτόκου» και ίδρυσαν τον συνοικισμό «Κατούνα» ως τις σημερινές τοποθεσίες Άι-Γιώργης και Σιουμάνο. Στην περιοχή του Άι-Γιώργη βρίσκονται παλαιοχτίσματα που οριοθετούν όχτους χωραφιών. Εκεί έχτισαν και εκκλησία στο όνομα του Αγίου Γεωργίου, για να παρεμποδίζει ο Άγιος Καβαλάρης τον φοβερό δράκο του δάσους στην εξάπλωση της επιδημίας. Η εκκλησία έγινε μοναστήρι με κελιά και βοηθητικούς χώρους για τους προσκυνητές. Αργότερα οι μουσουλμάνοι το μοναστήρι στον Άι-Γιώργη το μετέτρεψαν σε τεκέ, με κτίρια λατρείας, αποθήκες, στέρνα, δωμάτια υποδοχής, κλπ.
Συγκρότηση του οικισμού της Βοστίνας
Στην περιοχή εγκαταστάθηκαν μουσουλμανικές οικογένειες, οι οποίες, όπως ήταν φυσικό, επέφεραν ρήγματα στους τοπικούς χριστιανικούς πληθυσμούς, στους συνοικισμούς Ζιουγκλαράτες και Κατούνα.
Η Βοστίνα, ως ξεχωριστός οικισμός, συγκροτήθηκε μάλλον μετά το 1550, όταν οι Τούρκοι εγκατέστησαν εκεί εξωμότες μουσουλμάνους. Ο Ι. Λαμπρίδης(Ηπειρ. Μελετήματα, Πωγωνιακά) αναφέρει ότι η εγκατάσταση εξισλαμισμένων Αλβανών στη Βοστίνα έγιναν σε δύο κύματα. Το πρώτο στα μέσα το 16ου αιώνα και το δεύτερο στα μέσα του 17ου αιώνα. Η εξωμότες μουσουλμάνοι που εγκαταστάθηκαν στην Βοστίνα άρπαξαν τις περιουσίες των χριστιανών, οι οποίοι αναγκάστηκαν και πάλι να μετακινηθούν στην περιοχή του Άι-Λια. Τα γεγονότα αυτά συνέβησαν μετά το 1650-1700. Οι μετακινηθέντες κάτοικοι εργάζονταν ως τσιφτήδες (δούλοι) στις υπηρεσίες των Τούρκων μπέηδων και αγάδων. Οι μουσουλμάνοι έχτισαν τέμενος στο κέντρο του οικισμού για τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Ο μιναρές διατηριόταν μέχρι το 1950, οπότε κατέρρευσε.
Πότε και από ποιους πήρε το όνομα «Βοστίνα» είναι άγνωστο. Πολλοί το ερμηνεύουν ως «Βοσκήσιμον τόπον», λόγω των πολλών βοσκοτόπων. Άλλοι το ερμηνεύουν ως «λουλουδότοπο», από τα άφθονα λουλούδια στην περιοχή. Πολλοί υποστηρίζουν ότι προέρχεται από την Τουρκική λέξη «Μπόστι» (=τόπος πληρωμής φόρου). Η Βοστίνα ήταν έδρα που έρχονταν κάτοικοι 83ων χωριών και πλήρωναν φόρους. Από το «Μπόστι» έγινε «Μποστίνα-Βοστίνα».
Έδρα του «Καζά Πωγωνίου» ήταν η Βοστίνα με υποδιοικητή (Μουτεσελίμη), που υπαγόταν στην υποδιοίκηση Αργυροκάστρου. Η Βοστίνα παρέμεινε πρωτεύουσα Πωγωνίου και μετά την απελευθέρωση (1913) ως το 1922, χρονιά που η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στο Δελβινάκι. Το 1928 μετονομάστηκε σε Πωγωνιανή σε ανάμνηση της Παλιάς Πωγωνιανής στη Διπαλίτσα (Μολυβδοσκέπαστο).
Ο κεντρικός ιερός ναός του Αγίου Νικολάου
Σύμφωνα με μία ενθύμηση που υπάρχει στο ναό η θεμελίωση του ναού έγινε τον Νοέμβριο του 1872 και μετά από έναν χρόνο(το Δεκέμβριο του 1973) στην μνήμη του Αγίου, τελέστηκε η πρώτη λειτουργία. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο κατασκευάστηκε τον Μάρτιο του 1874, ενώ τα επίσημα εγκαίνια έγιναν αργότερα το 1894. Τα χρήματα για την ανέγερση του ναού και την κατασκευή του τέμπλου προέρχονται από εκδηλώσεις (ζιαφέτια), που πραγματοποιούνταν από τους ταξιδεμένους στην πόλη Βοστινιώτες.
Η ενθύμηση που αντιγράφηκε το 1951 από τον δάσκαλο Αριστοτέλη Ζωΐδη , είναι η εξής : « το έτος 1872 = 6 : Νοεμβρίου ημέρα Δευτέρα ερήχθη το θέμελον του Αγίου Νικολάου της νέας εκκλησίας.
Παπακώστας Χρίστου Τζάτζης
γράφω για θήμηση
Διήρκησε η κατασκευή της εκκλησίας εν έτος η δε αρχή της λυτουργίας έγινεν εις τούτον τον νέον ναόν την 6 δεκεμβρίου 1873 εις του Αγίου την μνήμην ο δε τέμπλος έγινε μετά παρελθόντος τριών μηνών….»
Μετά την απελευθέρωση (1913)
Ιδρύματα Πωγωνιανής
Το 1923 ιδρύθηκε το εθνικό οικοτροφείο αρένων Πωγωνίου (σήμερα Κέντρο Παιδικής Μέριμνας(Κ.Π.Μ.)). Στεγάστηκε στο παλιό Τουρκικό Διοικητήριο για την περίθαλψη προσφυγόπουλων από την Μικρά Ασία και, κυρίως, από τις Αλβανοκρατούμενες περιοχές της Βορείου Ηπείρου. Το κτίριο ανακαινίστηκε και αργότερα προστέθηκε και άλλη πτέρυγα για τις ανάγκες των φιλοξενούμενων μαθητών. Επειδή το κτίριο δεν επαρκούσε για την εξυπηρέτηση των παιδιών, ένας αριθμός παιδιών διέμενε στο σαράι του Τούρκου Ισμαήλ Μπέη(στην Κορυφή του χωριού) που χαρακτηρίστηκε ως «παράρτημα» του εθνικού οικοτροφείου. Το οίκημα αυτό χρησιμοποιήθηκε από τον Φ.Σ.Π. ως γυμνασιακό οικοτροφείο αρένων, από το σχολικό έτος 1934-1935 μέχρι το 1976, οπότε οι μαθητές στεγάστηκαν στην ανεγερθείσα μαθητική εστία. Το Κ.Π.Μ. και σήμερα φιλοξενεί παιδιά από την βόρειο ήπειρο και από άλλες αλβανικές περιοχές.
Γυμνάσιο Πωγωνιανής
Το 1924 ιδρύεται το Γυμνάσιο της Βοστίνας το οποίο άρχισε να λειτουργεί ως τετρατάξιο το σχολικό έτος 1924-1925. Για τη στέγαση του Γυμνασίου χρησιμοποιήθηκε η οικία του Τούρκου Μουχτάρ Σουλεϊμάν. Εκεί στεγάστηκε το «Γυμνάσιο της Βοστίνας», το οποίο με την μετονομασία του χωριού σε «Πωγωνιανή» το 1928 και του Γυμνασίου σε «Γυμνάσιο Πωγωνιανής», στεγαζόταν στο σπίτι του Σουλεϊμάν μέχρι το 1963, οπότε ανεγέρθη το υπάρχον, διδακτήριο και σε αυτό λειτουργεί ως Γυμνάσιο – Λύκειο μέχρι σήμερα.
Το Γυμνάσιο Πωγωνιανής από τότε, με μία ολιγόχρονη διακοπή, λόγω της εσωτερικής ανωμαλίας στη χώρα, συνεχίζει να λειτουργεί και να προσφέρει τις υπηρεσίες του σε παιδιά από όλη την Ήπειρο με το ίδιο εύρος κοινωνικής προέλευσης και καταγωγής. Προπολεμικά το μαθητικό δυναμικό του Γυμνασίου προερχόταν από το χαμένο Ηπειρωτικό τμήμα. Τα τελευταία χρόνια, μετά το 1991, και πάλι παιδιά του ξεκομμένου ελληνισμού αλλά και αλβανόπουλα, από πολλές περιοχές της Αλβανίας, φιλοξενούνται στα ιδρύματα της Πωγωνιανής και φοιτούν στο Γυμνάσιο – Λύκειο. Από το 1963 το λεγόμενο «Παλιό Γυμνάσιο» χρησιμοποιήθηκε από το Φ.Σ.Π. ως γυμνασιακό οικοτροφείο θηλέων μέχρι το 1976, οπότε οι μαθήτριες στεγάστηκαν στην μαθητική εστία.
Μητροπολιτική Σχολή Βοστίνας (Παλιό Δημοτικό Σχολείο)
Στη Βοστίνα λειτουργούσε Σχολαρχείο (Ελληνικό σχολείο). Λειτούργησε μέχρι το 1929, χρονιά που καταργήθηκε γιατί οι μαθητές του απορροφήθηκαν από το Γυμνάσιο. Οι εργασίες ανέγερσης του διδακτηρίου άρχισαν το 1892 και ολοκληρώθηκαν το 1897. Το διδακτήριο χρησιμοποιήθηκε ως δημοτικό σχολείο, μετά την κατάργηση της μητροπολιτικής σχολής, μέχρι το 1964 όταν το σχολείο μεταστεγάστηκε στο νέο διδακτήριο κάτω από την εκκλησία. Σήμερα χρησιμοποιείται ως κατοικία του εφημερίου της Κοινότητας. Η σχολή βρίσκεται δίπλα από τον Ιερό ναό του Αγίου Νικολάου.
Επαγγελματικές σχολές του «ιδρύματος Ι. Λάτση»
Το σχολικό έτος 1992-93 η μαθητική εστία φιλοξένησε 120 βορειοηπειρωτόπουλα (101 αγόρια και 19 κορίτσια) τα οποία φοιτούσαν στο Γυμνάσιο – Λύκειο Πωγωνιανής. Το 1992 ανακαινίστηκε το κτήριο της μαθητικής εστίας και διαμορφώθηκαν οι χώροι για την λειτουργία των τεχνικών σχολών για επαγγελματική αποκατάσταση των βορειοηπειρωτόπουλων. Η λειτουργία των σχολών άρχισε τον Σεπτέμβριο του 1992 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Λειτουργούν τμήματα μηχανικών αυτοκινήτων, ηλεκτρολόγων, ξυλουργών (επιπλοποιών), μεταλλικών κατασκευών και τμήμα κομμωτικής για κορίτσια. Η φοίτηση στις σχολές είναι διετής. Εκτός από μαθήματα ειδίκευσης παρέχονται επιπλέον και γενικά μαθήματα παιδείας και γλώσσας. Στις δύο πτέρυγες της μαθητικής εστίας, στεγάζονται τα αγόρια και τα κορίτσια. Στην Τρίτη πτέρυγα βρίσκονται τα εργαστήρια για την πρακτική εξάσκηση των εκπαιδευόμενων.
Έγραψαν για τη Βοστίνα (Πωγωνιανή)
« Η Βοστίνα, γράφει ο Ι. Λαμπρίδης, (Ηπειρωτικά Μελετήματα, Πωγωνιακά, έτος 1993, σελ. 11) Δ. του Δελβινακίου τρεις ώρας εις τας υπωρείας ιδίου όρους και ύπερθεν της δεξιάς όχθης ομώνυμου ποταμού εις δύο ενορίας διαιρούμενη». Και ο Σπύρος Στούπης γράφει: « Μέσα στα τελευταία βουνά της σημερινής ελληνοαλβανικής μεθορίου ξεπροβάλλει η άλλοτε Βοστίνα… που υπήρξε έδρα του δυτικού τμήματος της περιοχής και σημαντικό εμπορικό κέντρο… Είχε μεγαλοπρεπή εκκλησία, τζαμί, διοικητήριο, σχολεία μουσουλμανικά και ελληνορθοδόξων, 3 ξενώνες και 5 εμπορικά καταστήματα».
(Σπ. Στουπή, Πωγωνιακά και Βεσσανιώτικα, σελ. 97)
Και ο Χρ. Β. Χατζόπουλος (Ηπειρωτικός Αστέρας 1904, σελ. 94-95) γράφει: «Βοστίνα κωμόπολις αριθμούσα περί τας 3.000 πληθυσμόν είναι πρωτεύουσα της Πωγωνιανής, έδρα υποδιοικήσεως. Έχει ωραίον ορίζοντα και γλυκύτατον κλίμα. Διακρίνεται διά τας ωραίας της οικοδομάς, εν αις διαπρέπει ιδία ο εν τω κέντρω ακριβώς της πόλεως ανυψούμενος Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου, εις εκ των καλλιτέρων και μεγαλυτέρων του τμήματος, παρ’ αυτού δε ωραία αυτής Σχολή».
Κείμενα: Νίκου Θ. Υφαντή
