Γενικά στοιχεία
O Παλαιόπυργος ανήκει στον Δήμο Πωγωνίου σαν χωριό της Δημοτικής Ενότητας Ανω Πωγωνίου. Απέχει οδικώς απο τα Ιωάννινα 66 χλμ, και απο την Κόνιτσα 45 χλμ.
Ιστορία
Στην Ήπειρο ο Ελληνισμός εμφανίζεται από το 2100 π.Χ. σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα. [1]. Oι Ηπειρώτες συμμετείχαν σε μεγάλο βαθμό στις υποθέσεις των άλλων ελληνικών φυλών, παρότι ήταν απομακρυσμένοι λόγω της δύσκολης ορεινής περιοχής.
Το Πωγώνι θεωρείται κοιτίδα των Μολοσσικών φυλών. Καταρχήν, στους προϊστορικούς και στους πρώτους ιστορικούς χρόνους η περιοχή δεν ονομαζόταν «Πωγώνι». Το όνομα αυτό πιθανόν να το απέκτησε πολύ αργότερα στην βυζαντινή εποχή (7ος αιώνας μ.Χ.). Στην Αρχαία εποχή φαίνεται ότι αποτελούσε τμήμα της χώρας των Μολοσσών, του ηπειρωτικού φύλου που συνέδεε την καταγωγή του με τον ομηρικό Αχιλλέα και τους γενναίους Μυρμηδόνες του και που χάρισε στην ανερχόμενη μακεδονική δύναμη τη βασίλισσα Ολυμπιάδα, μητέρα του Μ. Αλεξάνδρου ( 4ος αιώνας π.Χ.). Αυτό φαίνεται και από το μεγάλο πλήθος θέσεων με επιφανειακά λείψανα από την προϊστορική εποχή και τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Συστάδες τύμβων (δύο συνοικισμοί κυβωτιόσχημων τάφων) που ανακαλύφθηκαν από τον αρχαιολόγο Η.Ανδρέου, στη θέση Παλιουριά και Πλάση του Παλαιόπυργου, στην δεξιά όχθη του ποταμού Γορμού – μιλούν για μια συνήθεια ταφής των νεκρών που έχει τη ρίζα της στη Ρωσική στέπα.
Από το Πωγώνι πέρασε ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος για να φθάσει στην Ιταλία και να απειλήσει τότε την Ρώμη (3ος αιώνας). Τον ίδιο δρόμο (Κακκαβιά–Καλπάκι) ακολούθησαν και οι Ρωμαίοι (Ρωμαϊκή κατάκτηση 167 π.Χ.) και παρέδωσαν 70 πόλεις των Μολοσσών στα στρατεύματα τους για λεηλασία.
Εδώ θα ιδρύσει ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Πωγωνάτος, επιστρέφοντας από στρατιωτικές επιχειρήσεις στην ιταλική χερσόνησο, την Πωγωνιανή και θα ανοικοδομήσει εκ βάθρων την μονή της Μολυβδοσκέπαστου (7ος αιώνας μ.Χ.).
Από την περιοχή θα περάσουν πολλών ειδών εισβολείς και κατακτητές (Νορμανδοί, Σέρβοι, Αλβανοί, Τούρκοι και τελευταίοι οι Γερμανοί). Στόχος τους είναι ο ελέγχος της περιοχής αλλά οι Πωγωνήσιοι θα αντιστέκονται στο πέρασμα των αιώνων. Ο Κακόλακκος ήταν η παλιά πρωτεύουσα του Πωγωνίου-έδρα του Μ.Μπότσαρη. Στον Κακόλακκο υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με το ιδιαίτερης αξίας τέμπλο της που είναι προσφορά της οικογένειας των Μποτσαραίων.
Στον Παλαιόπυργο (παλαιότερη ονομασία Μέβγεζα) ο Κούρτ πασάς είχε την «Κούλα» του (ένα κτίριο δηλαδή που συγκεντρώνονταν ένα μέρος της παραγωγής) και εδώ κατοικούσε ο «Μουτεσσαρίφης» (συλλέκτης φόρων) του Αλή Πασά. Στην θέση αυτή οι Παλαιοπυργίτες γκρέμισαν την «Κούλα» και έχτισαν την σημερινή αξιόλογη κεντρική εκκλησία του χωριού- αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου- με χρηματοδότηση των αδερφών Ιωάννη, Βασιλείου και Δημητρίου Παναγιώτου [2].
Αρχιτεκτονική
Στην περιοχή υπάρχουν οικισμοί παραδοσιακής ιδιομορφίας. Χαρακτηριστικό των οικισμών είναι το γκρίζο χρώμα από την χρήση της πέτρας που χρησιμοποιήθηκε πολύ στα σπίτια, στις στέγες στα δάπεδα, στο στρώσιμο των αυλών και στους δρόμους. Έτσι τα σπίτια των χωριών δένονται με αρμονία με το περιβάλλον. Επειδή η περιοχή είναι αγροτική τα σπίτια διατηρούν το σχήμα της αγροτικής αρχιτεκτονικής, δηλαδή είναι διώροφα πέτρινα με τετράριχτες στέγες και ομοιόμορφες αυλόπορτες και με ψηλούς τοίχους στις αυλές για προστασία. Παλαιότερα στις πλακόστρωτες αυλές τους άρμεγαν τα γιδοπρόβατα πριν τα μαντρώσουν στο κατώγι (ισόγειο). Το κατώγι χρησιμοποιούνταν επίσης και σαν αποθηκευτικός χώρος για τα βαρέλια με το κρασί, το τυρί και τα ξύλινα αμπάρια με το σιτάρι. Στον όροφο πάνω από το κατώγι υπήρχε το μαντζάτο (καθιστικό), τον οντά (σαλόνι), το μαγειριό (κουζίνα) και τα υπνοδωμάτια. Οι χαλέδες (τουαλέτες) βρίσκονταν έξω από το σπίτι στον κήπο κάτι που φαίνεται και σήμερα στα παλιά σπίτια. Οι οικοδομές είναι προσαρμοσμένες στο κλίμα και στις απλές λειτουργίες της πατριαρχικής οικογενειακής ζωής των γεωργών και των κτηνοτρόφων κατοίκων τους. Κάθε σπίτι είχε το αλώνι και την αχυροκαλύβα του σε κάποιο χωράφι που υπήρχε δυνατό ρεύμα αέρα. Εκεί υπήρχαν στημένες οι θημωνιές με χόρτο ή άχυρο γύρω από ένα ψηλό πάσαλο. Τα σπίτια είναι χτισμένα σε μαχαλάδες(γειτονιές) το ένα κοντά στο άλλο για προστασία και ασφάλεια από τους ληστές, άλλα γύρω από την εκκλησία άλλα γύρω από το σχολείο, την πλατεία και το καφενείο. Οι εκκλησίες παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η κύρια είσοδος είναι μικρή και τοξωτή προστατεύεται από κιονόκτι στο νάρθηκα και βρίσκεται στο νότιο τμήμα του ναού. Εσωτερικά διαιρείται σε δύο μέρη με τον γυναικονήτη να καταλαμβάνει το δυτικό τμήμα του ναού. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο άφθαστης τέχνης με πολύ αξιόλογες παλιές εικόνες. Τα καμπαναριά έχουν ιδιόμορφο σχήμα. Παρεκκλήσια υπάρχουν αρκετά και λειτουργούνται στις γιορτές τους με γλέντια και πανηγύρια. Στον Παλαιόπυργο (στη θέση Γκρέτση) βρίσκονται δύο νερόμυλοι, νεροτριβή, ένα πέτρινο τοξωτό γεφύρι και μονοπάτια που έχουν χαρακτηρισθεί διατηρητέα μνημεία.
Περιβάλλον
Χλωρίδα
Στο Πωγώνι υπάρχουν ως επί το πλείστον δάση με βελανιδιές και μάλιστα σε αρκετές ποικιλίες. Επίσης υπάρχουν και άλλα δέντρα όπως κρανιές, γράβοι, πλατάνια, γκορτσιές, κουτσουπιές, λεύκες, τιές, βουζιές, κουμαριές, καστανιές, κέδρα, αγριο-κερασιές μουριές, κληματαριές κ.ά. Υπάρχουν ακόμα οπωροφόρα δέντρα τα οποία σπάνια βρίσκονται σε άλλες περιοχές όπως είναι οι μπουμπουνιές (μοιάζουν με αχλαδιές), οι σουρβιές. Στην Νεμέρτσικα υπάρχει πλήθος αρωματικών φυτών όπως είναι το τσάι του βουνού, η ρίγανη, η λεβάντα, ο δυόσμος, η μέντα, το χαμομήλι, ο αμάραντος και μεγάλη ποικιλία αγριοπανσέδων.
Πανίδα
Στα δάση της περιοχής ζουν αρκετά είδη ζώων όπως λύκοι, αγριογούρουνα, λαγοί, σκίουροι, κουνάβια, αλεπούδες, ζαρκάδια και πιο σπάνια αρκούδες. Παλαιότερα υπήρχαν όλα αυτά σε αφθονία και οι κάτοικοι της περιοχής ζούσαν και από το κυνήγι. Σήμερα δεν υπαρχουν σε τόσο αφθονία. Αρκετά είδη πτηνών θα βρούμε στην περιοχή όπως είναι τα κοτσύφια, οι κίσσες, οι αετοί, τα γεράκια, οι καρακάξες, οι μπεκάτσες,τα αηδόνια, τα σπουργίτια, τα κοράκια, οι κουρούνες, τα πετροχελίδονα, οι φάσες, ο κούκος, ο γκιώνης κ.ά.
