[Απόσπασμα απο την wikipedia για την Χρυσοδούλη]
Η Χρυσόδουλη Πωγωνίου, είναι χωριό του Νομού Ιωαννίνων. Ανήκει διοικητικά στο δημοτικό διαμέρισμα Μαυροπούλου του Δήμο Δελβινακίου και γεωγραφικά στην περιοχή της Δρινουπόλεως. Η κτηνοτροφία αποτελεί την βασική δραστηριότητα των λιγοστών κατοίκων, 22 με βάση την απογραφή του 2001.Η θέση του χωριού είναι πανοραμική βλέποντας τον κάμπο της Δρόπολης. Η ονομασία του όπως φαινεται σε οθωμανικό κατάστιχο στα 1431, που μας διασώζει ο H. Inalcik, μνημονεύεται το χωριό Hristozali. Χρυσόδουλη ονομάζει το χωριό ο Αθ. Ψαλίδας. Ο Π. Αραβαντινός αναφέρει χωριό με το όνομα Χρυσόδαλη, στη “διοίκησιν” Αργυροκάστρου. Το χωριό δεν αναφέρεται από τον Ι. Λαμπρίδη. Κατά τον Σπ. Στούπη το όνομα Χρυσόδουλη “…πιθανότατα σχετίζεται με τον φεουδαρχισμό και άλλοτε ελέγετο Χριστόδουλοι=δούλοι του Χριστού, δηλαδή, δουλοπάροικοι που ανήκαν σε μονή ή εκκλησίες…”. Αλλού ο ίδιος σημειώνει, ότι στα βυζαντινά χρόνια, οι κτήτορες μονών, αυτοκράτορες ή γαιοκτήμονες, “επροίκιζαν” τις μονές με δουλοπάροικους, οι οποίοι εργάζονταν στα κτήματα των μοναστηριών, ενώ “…Μερικοί μάλιστα, έφεραν και χαρακτήρα ιεράς αποστολής, όπως: Άγιος Δούλος, Χριστού Δούλαι, απ’ όπου προφανώς και το τοπικό μας Χρυσόδουλοι κατά παραφθορά…”. Ο Κ. Ευ. Οικονόμου εκτιμά ως άγνωστη την αιτία, που δημιούργησε το όνομα του χωριού, το οποίο θεωρεί “…κυριώνυμο από το προσωπωνύμιο Χρυσόδουλη που είναι σύνθετο από το επίθετο χρυσός και το ουσιαστικό δούλη…”.
Χωριό που κρατούσε τα ηνία κατά την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είχε έδρα ο Αγάς και το σπίτι (ερείπια)του σώζεται μέχρι σήμερα. Στο χωριό διέμεναν μόνο Μουσουλμάνοι Το τζαμί το οποίο άρχισε να πέφτει και στην συνέχεια γκρεμίστηκε το 1953 και στη συνέχεια σε διπλανό τόπο χτίστηκε το Δημοτικό Σχολείο . και οι δε σημερινοί κάτοικοι είναι όλοι έποικοι απο χωριά της Δερόπολης. Είχε Κατά τον εμφύλιο πόλεμο πολλοί Μουσουλμάνοι πήραν τον δρόμο για την Πόλη όπου ζουν σήμερα πουλώντας την περιουσία τους σε κάποιους Έλληνες έναντι ελαχίστων χρημάτων ή τροφών, ζωοτροφών πολλοί δε όμως από αυτούς διάλεξαν να μείνουν στο χωριό και να ζήσουν ως Χριστιανοί.Δεν είχε κτηματολόγιο και όλη η περιοχή ονμαζόταν ΣΙΕΧΗ πιθανόν αναφερόταν στο όνομα του Οθωμανού που διοικούσε το χωριό και γενικά όλη την ευρύτερη περιοχή. Όπως καταλαβαίνει κανείς στο χωριό αυτό εγκαταστάθηκαν οικογένειες φτωχές αλλά και οικογένειες που θέλησαν να συνεχίσουν τα των οθωμανών . Δηλαδή καταπάτησαν περιουσίες δια της βίας έδιωξαν μουσουλμάνους που ήθελαν να παραμείνουν στο χωριό και οι οποίοι θα αφομοιώνονταν πήραν τις περιουσίες των και έγινε ο φόβος και τρόμος των υπολοίπων. Κατοικούσαν στα σπίτια που για κείνη την περίοδο ήταν παλάτια. τρίπατα με υπογεια και αποθήκες σιτηρών τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα. Βρέθηκαν οικογένειες απο το διπλανό χωριό να διεκδικούν την μισή έκταση με το πρόσχημα ότι τα αγόρασαν απο τους Τούρκους ιδιοκτήτες. Σήμερα τέσσερα σπίτια συνεχίζουν να ζούν απο την περίοδο της Τουρκοκρατίας και ορισμένων τα ερείπια δείχνουν ακόμη την ακμή του χωριού.Αναφέρεται ότι την περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας υπήρχαν πολά μοναστήρια και εκκλησίες εξ ου και το τραγούδι ” Χρυσή χρυσή χρυσόδουλη με 3000 σπίτια με 15 εκκλησιές και 60 μοναστήρια”,γεγονός που αποδεικνύεται και απο τα βακούφικα χωράφια που υπάρχουν. Υπάρχουν ερείπια στον κάμπο και διάσπαρτασε άλλες περιοχές που δεν δικαιολογείται απο τον πληθυσμό του χωριού. Πρέπει να υπήρχαν ακόμη δύο συνοικισμοί η καλύβες που ζούσαν οι Γύφτοι, ό ένας πρέπει να ήταν στην Μαρούδα- Αγιο Παντελεήμονα και ο άλλος στο Κούλε Μάτσε. Οι Γύφτοι περι το 1910-15 ´εφυγαν και μετοίκησαν στον Παρακάλαμο όπου ζούν μέχρι σήμερα. Σώζονται μέχρι σήμερα πετρόχτιστες βρύσες και κομάτια απο γκαλντερίμια που οδηγούσαν στους νερόμυλους της περιοχής. Συνορεύει με τα χωριά Μαυρόπουλο και Αργυροχώρι.Το 1923 κατά την αποχώρηση των μουσουλμανικών οικογενειών μετοίκησαν οι παρακάτω οικογένειες απο τα χωριά της Δρινούπολης.
Νίκα από το χωριό Ζερβάτες, Τσιώνη Αθανάσιου απο το χωριό Βραχογοραντζή , Τσιώνη Χρήστου απο το χωριό Βραχογοραντζή , Τσιώνη Κων/νου απο το χωριό Βραχογοραντζή , Λιάκου Κων/νου απο το χωριό Κακαβιά , Λιάκου Δημήτριου απο το χωριό Κακαβιά , Χούτα Δημήτριου από το χωριό Πέπελη , Ζήζη Αθανάσιου , Μπότα Ιωάννη απο την Μπόντριστα , Νούση Μιχαήλ απο τον Αγιο Νικόλαο , Μποζιάρη Χαράλαμπου απο το Ζάβροχο , Γκόγκου απο το χωριό , Κώστα Μυλωνά , Βασίλειου Λίτου , Χρήστου Οικονομίδη , Θεοφάνη Οικονομίδη , Κόντη Γεώργιου , Σακκελαρίου Θεοφάνη , Αχιλλέα Τριαντάφυλλου , Σπυρίδωνα Μίαρη ,
Πριν τον εμφύλιο είχαν παραμείνει στο χωριό πολλοι μουσουλμάνοι που πολλοί έγιναν χριστιανοί και ζούνε μέχρι σήμερα οι απόγονοι των. Κατα τον εμφύλιο ορισμένοι από αυτούς μετοίκησαν στην Αλβανία , Πολωνία, Κωνπολη και σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Οι γεροντότεροι ενθυμούνται και αφηγούνται τα ονόματα των . Ο μοναδικός που έζησε και πέθανε ως μουσουλμάνος ήταν ο γέρο Σαντίκ (Ενταφιάστηκε κάτω από την Εκκλησία του Αγ. Κων/νου)που ζούσε μαζί με την Μαρία Ρουμπή . Η οποία μετά τον θάνατό της δώρησε στην εκκλησία το σπίτι της και όλη την περιουσία της. Σήμερα το σπίτι της έχει ανακαινιστεί και χρησιμοποιείται για τις ανάγκες της εκκλησίας. Πριν από λίγα χρόνια γύρισε απο την Τασκένδη ο χωριανός Αγουσης που είχε παντρευτεί Σύζυγο απο την Πωγωνιανή και πούλησε την περιουσία του . Ακόμη υπάρχουν ονομασίες στις περιουσίες των π.χ στου Ισσένη ,Μαρέμη ,Ρουστέμη, Ζεγκιο, Κιαμήλ και άλλα πολλά. Οι παππούδες μιλούσαν για νοικοκύρηδες ανθρώπους και όχι τυχοδιώκτες . Επίσης μας λέγανε για μια κατάρα που αφησαν αυτοί που εκδιωχτηκαν δηλ ” όπως φεύγουμε τώρα χωρίς τίποτα μαζί μας , έτσι να φεύγετε και σεις που μας κυνηγάτε ενώ δεν σας έχουμε κάνει κάτι μόνο και μόνο για να μας πάρετε τις περιουσίες. Δυστυχώς όλα εκεί στο χωριό μένουν και περιμένουν . Σε λίγο μόνο φαντάσματα θα μένουν και μάλλον θα πιάσει τόπο η κατάρα. Ο εμφύλιος έδωσε την χαριστική βολή. πόσοι χαθήκανε στον πόλεμο και πόσοι έφυγαν άλλοι για την Ρουμανία , Πολωνία, Ρωσσία. Κάποια κορίτσια παντρευτηκαν και πηγαν προς την Πρέβεζα, κάποιοι δεν έχουν δώσει σημεία ζωής. Ορισμένοι είχαν επικοινωνία μέχρι το 1975 και ρωτούσαν να μάθουν .
Κάθε χρόνο 40 ημέρες μετά το πάσχα είναι η γιορτή της ανάληψης του Κυρίου,το χωριό γιορτάζει και διοργανώνει πανηγύρι στο εξωκκλήσι του ΑΓΙΟΝΕΡΙΟΥ.
Στον οικισμό Χρυσόδουλης ο επισκέπτης μπορεί να πιεί από την πηγή στα θεμέλια της εκκλησίας της “Αναλήψεως” το αγιονέρι που δεν στερεύει ποτέ. Στον οικισμό Ζαβρόχου υπάρχει το Λαογραφικό Μουσείο όπου εκτίθενται παραδοσιακά και λαογραφικά αντικείμενα που αποτυπώνουν τον καθημερινό τρόπο ζωής των κατοίκων της περιοχής τα παλαιότερα χρόνια, ο ναός της Αγίας Αναστασίας (με οικοδομικά λείψανα και ευρήματα ρωμαϊκών χρόνων) και το υπαίθριο πολιτιστικό κέντρο (πέτρινο) όπου φιλοξενούνται πολιτιστικού χαρακτήρα εκδηλώσεις, και κοντά στον οικισμό υπάρχουν οι πηγές ‘Ρογοτών’ και ο αναπαλαιωμένος νερόμυλος.
