Χρυσόρραχη

Η Χρυσορράχη είναι ορεινό χωριό του νομού Ιωαννίνων. Βρίσκεται 41 χιλιόμετρα βόρεια των Ιωαννίνων και σε υψόμετρο 552 μέτρων. Διοικητικά ανήκει στο δήμο Καλπακίου. Απέχει από τα Ιωάννινα 41 χιλιόμετρα, από Αθήνα (μέσω γέφυρας Ρίου) 472 χλμ. και από Θεσσαλονίκη (μέσω Κοζάνης) 310 χλμ.

Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 το χωριό έχει μόνιμο πληθυσμό 148 ατόμων και η βασική ασχολία των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία. Η Χρυσορράχη είναι από τα ελάχιστα χωριά του νομού που αριθμούν τόσες εκκλησίες (Αγίας Τριάδος, Ταξιαρχών, Προφήτη Ηλία, Αγίου Αθανασίου, Παναγίας, Αγίας Παρασκευής, Αγίου Γεωργίου, Αγίου Κωνσταντίνου), από τις οποίες οι πέντε πρώτες έχουν χαρακτηριστεί μνημεία. Η κεντρική εκκλησία της Αγίας Τριάδος, η ογκωδέστερη από όλες τις εκκλησίες των όμορων δήμων και όχι μόνο, χτίστηκε το 1871. Η μονή του Αγίου Αθανασίου, μετόχι, άλλοτε, (μετά τον 16ο αιώνα και μέχρι το 1718) της Ευαγγελίστριας Σωσίνου, βρίσκεται προς τα Βόρεια του χωριού σε πυκνό πουρναρόδασος.

Από τα μέσα τουλάχιστον του περασμένου αιώνα το χωριό διατηρούσε σχολείο των κοινών γραμμάτων και προς τα τέλη του και ελληνικό Τριτάξιο (Σχολαρχείο),το οποίο μετά το 1929 στεγάζεται στο  υπάρχων παλιό πέτρινο κτίριο ,που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και που χτίστηκε με χρήματα της μονής του Αγίου Αθανασίου, ύστερα από την πώληση των αιγοπροβάτων. Το κτίριο ,σήμερα, φιλοξενεί το γραφείο του Πολιτιστικού Συλλόγου, το Στέκι της Νεολαίας, τη Δανειστική Βιβλιοθήκη, το Λαογραφικό Μουσείο, τον Ξενώνα και το Ιατρείο. Απέναντι από το σχολείο, στον ίδιο χώρο, είναι το πολιτιστικό κέντρο ,που λειτουργεί  και σαν καφενείο, όπου μπορεί κανείς να απολαύσει πικάντικους παραδοσιακούς μεζέδες και ντόπιο τσίπουρο.Δυτικά, πάνω από το χωριό σώζονται ερείπια αρχαίου κάστρου των Μολλοσών (Ακρόπολη Χρυσόρραχης).

Τοπωνύμιο

Το 1927, η κοινότητα απέκτησε το νέο όνομα Χρυσορράχη, αντί του Ζαγόριανη που ίσχυε μέχρι τότε.^[1] Ο Λαμπρίδης ^[2] το αναφέρει με τον τύπο Ζαγοριανή αλλά και Ζαγόριανη παρακάτω, τοπωνύμιο το οποίο ερμηνεύει ως οπισθοβούνιο ή επιβούνιο. Κατά το Vasmar, το τοπωνύμιο Ζαγόριανη προέρχεται από την σλάβικη λέξη Zagorjane (“αυτός που κατοικεί πίσω από τα δάση”) και αυτό από το τοπωνύμιο Zagori και την δηλωτική κατοίκων ενός τόπου, κατάληξη -jani. Από όλα αυτά συνάγεται ότι το όνομα Ζαγόριανη (= οπισθοβούνιος  δόθηκε πιθανότατα από τους πίσω, την δυτική πλευρά εγκατασταθέντες σλάβους στην κοιλάδα του Άνω Καλαμά.

Ιστορικό

Για πρώτη φορά το χωριό Ζαγόριανη αναφέρεται το 1431, όταν παραδόθηκε η πόλη των Ιωαννίνων στον Σινάν Πασά, που δόθηκε ως τιμάριο στην Βαλιδέ Σουλτάνα (μητέρα του εκάστοτε Σουλτάνου).{{πηγή} Ο Αλή Πασάς αρπάζοντας το, το έκανε τσιφλίκι του, για να περιέλθει μετά τον θάνατό του στο δημόσιο, έγινε δηλαδή ιμπλιάκι, σύμφωνα με επίσημη μαρτυρία του 1850 υπογραφόμενη από τους μουχμπίρηδές του και των περιχώρων:

[…]εσυνάχθημεν εις το κοτζέκι του ιμπλιακιού Ζαγόριανης κατέμπροσθεν του εις τον ενδοξότατον Αμπντουραήμ εφένδην τον μεμούρηντου αυθεντός μας και του ιερού Μιτζλισιού…

Τον «τιμαλφή της ιδιοκτησίας τίτλον» τον απέκτησε μόλις το 1922, όπως και τα υπόλοιπα 79 ιμπλιακοποιημένα κεφαλοχώρια της Ηπείρου. Κατά τον Αραβαντινό (1856) το χωριό είχε “οίκους χριστιανικούς” 48 και “στεφάνια” 80. Υπάγονταν στην επισκοπή Βελλάς και Κόνιτσας και ήταν ιμπλιάκι.

Ο ευρύχωρος νάρθηκας της εκκλησίας της Αγίας Τριάδος χρησιμοποιούνταν ως το 1929 σαν διδακτήριο με τρεις δασκάλους.Ο γυναικωνίτης του ναού διαμορφώθηκε κατάλληλα και μετατράπηκε σε Εκκλησιαστικό Μουσείο, όπου σε ειδικές προθήκες φυλάσσονται ασφαλισμένα εκκλησιαστικά μνημεία (εικόνες, ιερά σκεύη, βιβλία κ.λ.π.). Η των Ταξιαρχών, η αρχαιότερη, ανηγέρθη “ΕΠΕΤΟΥΣ ΖΟΕ (=1567)”. Η μονή του Αγίου Αθανασίου, μετόχι, άλλοτε, (μετά τον 16ο αιώνα και μέχρι το 1718) της Ευαγγελίστριας Σωσίνου είναι προς τα Βόρεια του χωριού σε πυκνό πουρναρόδασος, 

Από τα μέσα τουλάχιστον του περασμένου αιώνα το χωριό διατηρούσε σχολείο των κοινών γραμμάτων και προς τα τέλη του και ελληνικό Τριτάξιο (Σχολαρχείο), το οποίο μετά το 1929 στεγάζεται στο υπάρχον παλιό πέτρινο κτίριο, που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και που χτίστηκε με χρήματα της μονής του Αγίου Αθανασίου, ύστερα από την πώληση των αιγοπροβάτων. Το κτίριο, σήμερα, φιλοξενεί το γραφείο του Πολιτιστικού Συλλόγου, το Στέκι της Νεολαίας, τη Δανειστική Βιβλιοθήκη, το Λαογραφικό Μουσείο, τον Ξενώνα και το Ιατρείο. Απέναντι από το σχολείο, στον ίδιο χώρο, είναι το πολιτιστικό κέντρο, που λειτουργεί και σαν καφενείο. Δυτικά, πάνω από το χωριό σώζονται ερείπια αρχαίου κάστρου των Μολοσσών.

Αξιοθέατα

Ακρόπολη (Καστρί) Χρυσορράχης

Δυτικά, πάνω από το χωριό στο «Καστρί», σώζονται ερείπια αρχαίου κάστρου των Μολοσσών, θέση από την οποία επόπτευαν και έλεγχαν το εύφορο λεκανοπέδιο του Καλαμά, αλλά και τις όποιες διαθέσεις του άλλου ηπειρωτικού φίλου, των Χαόνων. Ο τρόπος χτισίματος είναι ο ίδιος με της Δωδώνης και είναι το τελευταίο από μια σειρά παρόμοιων από την Δωδώνη έως εδώ διάστημα^[3]. Εδώ ο Αραβαντινός τοποθετεί την πόλη Βούνειμα «κληθείσαν ούτω δια το νέμεσθαι, βόας εξαιρέτους εν τη θέση ταύτη», επειδή γειτονεύει με την απέναντι Τράμπυα στη θέση της Παλαιογκρίμπιανης, συμφωνώντας έτσι με το Στέφανο Βυζάντιο, ο οποίος τοποθετεί τα Βούνειμα «πόλιν της Ηπείρου πλησίον της Τραμπύας», τα οποία «Λαβών χρησμόν ο Οδησσεύς ελθών προς άνδρας, οι ουκ οίασι, βούν ουν θύσας έκτισε…..»

Μονή Αγίου Αθανασίου Χρυσορράχης (Ζαγοριάνης)

Η μονή του Αγίου Αθανασίου στα βόρεια του χωριού της Χρυσόρραχης, μέσα σε πυκνό πουρναρόδασος, φρουριακού τύπου με ψηλό μαντρότοιχο, μετόχι άλλοτε, (μετά τον 16ο αιώνα και μέχρι το 1718) της Ευαγγελίστριας Σωσίνου, ο ναός της οποίας, μονόκλιτη βασιλική, καμαρόσκεπη και κατάγραφη (διπλή αγιογράφηση) ιστορήθηκε το έτος ΑΨΜ (=1740) «δια χειρός αμαρτωλού Νικολάου», που αγιογράφησε και μονή των Μετεώρων και συμπληρώθηκε το 1756 από τους Καπεσοβίτες Ιωάννη και Αναστάσιο. Στην εσωτερική γραφική και ήσυχη αυλή του μοναστηριού υπάρχουν τα κελιά, η Τράπεζα και η Στέρνα, χτισμένη και αυτή το 1756.Σύμφωνα με ενυπόγραφη δήλωση των μουχταροδημογερόντων του (28 Οκτωβρίου 1865), το μοναστήρι είχε στην κατοχή του «εξ αμνημονεύτων χρόνων» 54 χωράφια 204 στρεμμάτων από τα οποία έδινε μόνο το δέκατον «εις τους κατά καιρόν σπαχήδες του τόπου μας, Ομέρ αγά Πέτα και λοιπούς κατά τα μπεράτια των. Αφού δε, καταλήγει, συνεστήθη το βασιλικόν τανζιμάτ εις τα μέρη μας δίδετε το δέκατον εις τον βασιλικόν χαζνέν…»

Από τα έσοδα της μονής πληρώνονταν και ο εκάστοτε «ελληνοδιδάσκαλος», που δίδασκε στο σχολείο του χωριού. Η μονή πανηγυρίζει με παράθεση δείπνου κοινού, παλαιοκαιρίσια μαγειρίτσα, το πρώτο Σαββατοκύριακο μετά το Δεκαπενταύγουστο, γιορτή της 1η Σεπτεμβρίου του Αγίου Συμεών του Σπηλίτη, η κάρα του οποίου ανήκει στην μονή και ήρθε από την Κωνσταντινούπολη, άγνωστο πότε.

Ναός Αγίας Τριάδας Χρυσορράχης

Η εκκλησία αυτή είναι η κεντρική του χωριού και η ογκωδέστερη από όλες τις άλλες.  Χτίστηκε το 1781 και ο ευρύχωρος νάρθηκάς της χρησιμοποιούνταν ως το 1929 ως διδακτήριο με τρεις δασκάλους.

Παραπομπές